Dit artikel komt van Preludium: een maandelijks magazine voor liefhebbers van klassieke muziek.

Vreemd eigenlijk. De droevige Bach is de mooiste Bach, zowel Pelléas als Mélisande leggen het loodje, Faust stort Gretchen in het bodemloze onheil en wij lijken ervan te genieten. Het is een paradox waar bijna alle grote denkers iets over hebben geschreven.

Aristoteles beschrijft in zijn Poëtica al hoe de toeschouwers van een tragedie door gevoelens van medelijden en verschrikking ‘gezuiverd worden van hun driften’. Circa anderhalf millennium later bepleit de Franse auteur Jean-Baptiste Dubos dat ‘het menselijk brein op zoek is naar iedere mogelijke afleiding – ook negatieve – om de dagelijkse sleur te doorbreken’. Verlichtingsdenker David Hume, de auteur van On Tragedy, ziet dit anders. Niet afleiding, maar opwinding is wat negatieve emoties in de kunst ons bieden. En omdat het kunst is, zijn de negatieve emoties veel beter te verteren.

Droevige kunst

Circa driehonderd jaar na Hume zijn we nog steeds geïnteresseerd in de paradox van droevige kunst. Een groot onderzoek uit 2017 – door onderzoekers van zes internationale universiteiten – vat samen wat er in de afgelopen jaren zoal over dit onderwerp geschreven is. Conclusie: negatieve emoties zijn geen bijzaak van kunst, maar misschien wel het belangrijkste onderdeel.

Maar hoe dan?

Ten eerste zorgt de vorm van kunst dat negatieve emoties op een andere manier worden verwerkt en niet zo’n diepe indruk maken als in het ‘echte’ leven: zogeheten ‘psychologische afstandsmechanismen’. Allerlei elementen in kunst voorkomen dat je verdrietig wordt van een treurig kunstwerk: je weet dat het fictie is, je bent gewend aan dit soort kunst en je begrijpt de context. Je kiest er bijvoorbeeld bewust voor om een spannende film te kijken.

Vervolgens zorgen de negatieve emoties dat kunst aandacht vasthoudt, betrokkenheid creëert en in ons geheugen blijft kleven. ‘Er zijn niet voor niets weinig boeken met een levenslang gelukkig huwelijk als onderwerp’, aldus de onderzoekers. Een beetje drama maakt kunst veel minder saai: het werkt als een spanningselement dat vervolgens positieve emoties versterkt. Want wat moet je met een ‘happy end’ als je je toch al geen zorgen maakte?

Tot slot kan iets negatiefs ook in sociale of culturele context positief worden uitgelegd. Denk maar aan gelovige luisteraars van de Matthäus-Passion die naar het immens droevige Erbarme dich luisteren met in hun achterhoofd de boodschap van verlossing.

Kippenvel

Dan is er nog de kwestie kippenvel. Dat ontstaat bij alle zoogdieren als er veel adrenaline vrijkomt door bijvoorbeeld kou, schrik of emotie. Hierop reageert het autonome zenuwstelsel door kleine spiertjes in de huid samen te trekken. Bij kou komt er een laagje lucht tussen de haren dat isoleert, bij schrik zijn rechtopstaande haren handig om een vijand af te schrikken. Vooral de kat gebruikt dat in z’n voordeel.

Als kippenvel door emotie ontstaat zijn er vrijwel altijd positieve én negatieve gevoelens in het spel. De onderzoekers zien dit daarom als hét bewijs voor hun statement: een beetje kunst kan niet zonder kommer en kwel.