“Without music, life would be a mistake.”

Je kent ‘m vast, Friedrich Nietzsche. Hij staat bekend om zijn enorme invloed op de moderne filosofie. De uitspraak ‘God is dood’ heb je misschien wel eens gehoord en ook zijn theorieën over de menselijke wil en de Übermensch zijn wijdverspreid. De Duitse filosoof had echter nog een andere verborgen hobby: componeren. Hij geloofde als geen ander in de kracht van muziek. Helaas kreeg hij niet altijd de lof die hij – misschien wel – verdiende…

Jong geleerd is oud gedaan

Al tijdens zijn vroege tienerjaren raakte Nietzsche gefascineerd door muziek. Nadat hij als kind piano leerde spelen, waagde de jonge Friedrich zich op het prestigieuze internaat Pforta zelfs al aan het maken van composities. Daarbij luisterde hij aandachtig naar grote meesters als Beethoven en Schumann. Het zou de opmaat betekenen voor de maar liefst 70 klassieke muziekwerken die hij componeerde, waarvan het grootste deel voor de piano.

Muziek is méér dan woorden

Toch zou Nietzsche Nietzsche niet zijn als het allemaal niet nét wat ingewikkelder moest zijn. De filosoof was namelijk behoorlijk uitgesproken over de rol van muziek. Nietzsche wilde graag dat muziek een functie had, volgens hem was het nooit zomaar kunst. Het was in de eerste plaats een manier om gedachten en gevoelens uit te drukken die men niet in woorden kon vatten. Een manier om de mens te ‘verheffen’ en ons te leiden naar wat goed en waarheid is. “Zonder muziek zou het leven een vergissing zijn” schreef hij in 1889. Het zou een van zijn bekendste uitspraken worden.

Gedachtenexperiment

Componeren was voor Nietzsche soms ook een middel om te experimenteren, zoals met het eindeloze ‘Das Fragment an sich.’ Eindeloos? Ja. Zoals een gifje, valt ook dit muziekstuk steeds in herhaling en komt er geen einde aan. Waarom zou Nietzsche het op die manier gecomponeerd hebben?

Eén theorie is dat het verband heeft met zijn boek ‘De vrolijke wetenschap’. Hierin speelt hij met een gedachtenexperiment waar je spontaan kippenvel van krijgt. Stel dat je alles opnieuw moet meemaken – alle leuke, maar ook nare dingen – en wel een ontelbaar aantal keren in steeds dezelfde volgorde: zou je ervan genieten of zou je er extreem ongelukkig van worden? Wat het antwoord ook is, Nietzsche voegt op deze manier een filosofische lading toe aan klassiek.

Lof en kritiek

Genoeg gefilosofeerd over muziek. Was Nietzsche nou net zo goed in componeren als in filosoferen? Lof ontvangt hij nog tot op de dag vandaag en zijn impact op de klassieke muziek wordt breed erkend. Zijn manier van componeren zette (latere) componisten aan het denken, maar vooral zijn geschreven werk was van grote invloed. Zo lieten Mahler, Delius en Strauss zich onder andere inspireren door zijn filosofische werk ‘Also sprach Zarathustra’.

Want hoewel Nietzsche heel verdienstelijke stukken componeerde, bleven zijn composities achter bij de werken van zijn tijdgenoten. Zij waren overigens ook niet te beroerd om hem dat te laten weten. Zijn vriend Richard Wagner raadde hem bijvoorbeeld sterk af zijn componistencarrière voort te zetten, De vriendschap kreeg een behoorlijke knauw en kwam tot een einde. Hoewel hij hem eerst nog bejubelde, veegde Nietzsche met het boek ‘Menselijk, al te menselijk’ de vloer aan met de opgeblazen pretenties van westerse klassieke muziek en die van Wagner in het bijzonder. Hij vond Wagners muziek symptomatisch voor de ziekte van de tijd. Andersom kreeg Nietzsche zelf ook kritiek te verduren. Wagner lachte Nietzsche regelrecht uit om een van zijn composities en dirigent Hans von Bülow zou zelfs hebben geschreven: “U omschrijft uw muziek als verschrikkelijk, maar het is nog erger dan u denkt“. Arme Nietzsche…

Eindoordeel

Voor Nietzsche was het creatieve proces van componeren een manier om bovennatuurlijke inspiratie op papier te zetten. Hij was ervan overtuigd dat het hem vormde tot de filosoof die hij was. De filosofie kwam terug in zijn muziek en vice versa. Of zijn composities nu wel of niet gevierd worden om hun muzikaliteit, Nietzsche heeft met zijn filosofische benadering hoe dan ook een grote stempel gedrukt op de klassieke muziek.

Tot slot: hoe zit het met het spelen van muziek, gewoon voor je plezier? Niet voor Nietzsche: “als muziek slechts dient als vermaak of ijdel vertoon, dan is het zondig en schadelijk.” Tja, durf daar nu nog maar eens tegen in te gaan…