In de categorie onterecht ondergewaardeerde instrumenten: het klavecimbel. Het klavierinstrument lijdt onder een wat stoffig imago, waardoor het veel minder populair is dan de piano of het orgel. Onnodig, vinden we bij Maestro: de karakteristieke muziek van het klavecimbel is namelijk hipper dan je denkt. Hoogste tijd om dat onder de aandacht te brengen!
Unieke klanken: hoe werkt het klavecimbel?
Tijdloos getokkel of irritant getingeltangel? Wat je ook van de klanken vindt, het snaarinstrument produceert een unieke, typische droge klank. Een klank die behoorlijk afwijkt van orgel- of pianogeluid, doordat het op een andere manier tot stand komt. Bij het orgel wordt lucht door een pijp gestuurd – de klank wordt letterlijk ‘geblazen’ – terwijl een pianist via de toetsen snaren aanslaat met een (lederen of vilten) hamertje. Op het klavecimbel creëer je echter muziek doordat de snaren worden getokkeld door middel van een pennetje. Het is een beetje vergelijkbaar met een plectrum op de gitaar.
Het getokkel maakt het klavecimbel niet alleen uniek, maar geeft het instrument ook een paar muzikale beperkingen: eens de snaar losgelaten na de karakteristieke ‘ping’, klinkt deze slechts kort na. Het is daarom niet makkelijk om lange noten of vloeiende melodieën te spelen. Componisten lossen dit probleem vaak op door op een lange noot een zogeheten ‘triller’ te spelen. Dat is een snelle afwisseling tussen de te spelen noot en de noten die er net boven of onder vallen. Op die manier lijkt de klank langer door te gaan. Een ander probleem is dat er nauwelijks verschil te horen is tussen stil en luid, hoe hard je de toets ook aanslaat. Gelukkig bedachten klavecimbelbouwers hiervoor een handig trucje. Door het instrument van meerdere toetsenborden (klavieren) te voorzien, kunnen zowel gedempte als luidere klanken geproduceerd worden. Op die manier kan de speler afwisselen, of zelfs beide klavieren koppelen voor een nog ‘grotere’ (vollere) klank.
Benieuwd geworden hoe het klavecimbel klinkt? Luister dan naar een stukje van Rameau, gespeeld door Jean Rondeau:
Gloriedagen van het klavecimbel
Hoewel we het instrument tegenwoordig niet zo vaak meer horen, was dit vroeger heel anders. Tot aan de barokperiode behoorde het samen met het orgel tot de meest populaire toetsinstrumenten. Dankzij de compacte vorm was het klavecimbel erg gebruiksvriendelijk en zeer geschikt voor sologebruik in huis of voor het begeleiden van zangers en andere instrumenten. Het maakte daarnaast ook vaak deel uit van het orkest, waar het samen met de luit, cello en gamba de ‘basso continuo’ (of harmonische basis) vormde.
In de glorieperiode van de barok componeerde Bach zijn mooiste klavierwerken voor het klavecimbel, net als zijn tijdgenoten Handel, Rameau, en Couperin. Toch was het de Italiaanse Domenico Scarlatti – die in hetzelfde jaar werd geboren als Bach en Handel (1685) – die wordt beschouwd als de grootste klavecimbelvirtuoos. Hij werkte aan het Spaanse en Portugese hof en schreef naast vele opera’s ook 555 korte sonates. In zijn sonates hoor je invloeden uit de Spaanse en Portugese volksmuziek. De stijl is elegant en de vele versieringen doen soms denken aan het getokkel van een gitaar. Scarlatti was niet bang om af en toe fikse dissonanten toe te voegen, zodat deze sonates tot op vandaag erg modern klinken. Ze worden dan ook nog regelmatig uitgevoerd en opgenomen. Toch duurde het tot 1985 eer de jonge Amerikaan Scott Ross het aandurfde om ze integraal op te nemen, hij had er maar liefst 34 cd’s voor nodig!
Toch kwam er aan de populariteit van het klavecimbel een eind. Met het classicisme werd de overgangsdynamiek (geleidelijk luider of zachter spelen) populair. En dus ging men vanaf het begin van de 18de eeuw op zoek naar een instrument waarop dit kon. Zo werd de pianoforte ontwikkeld (letterlijk: zacht/luid), waarbij de snaren werden aangeslagen door kleine hamertjes. De pianoforte groeide uit tot de piano zoals we deze nu kennen, en het klavecimbel verloor zijn faam.
Tijdloos getokkel. Jean Rondeau maakt het klavecimbel helemaal hip
Hoewel ietwat in de verdrukking door de piano, worden er tot op de dag van vandaag composities voor het instrument geschreven. Zo wordt de verjaardag van Domenico Scarlatti’s (26 oktober) gevierd met de release van een nieuw album met sonates door Jean Rondeau. Sinds zijn overwinning op de International Harpsichord Competition in Brugge in 2012 wordt deze jonge virtuoos overladen met prijzen. De vrijgevochten Fransman timmert aan een solocarrière, maar toert ook met het kwartet Nevermind en zijn goede vriend en luitist Thomas Dunford. Verder linkt hij barok aan Oosterse muziek met Jasmin Toccata of waagt hij zich naast de oude meesters aan jazz. Het klavecimbel leent zich hier uitstekend voor! Met zijn vlotte uitstraling geeft hij het instrument bovendien een nieuwe imago.
Het klavecimbel lijkt dus niet langer meer het symbool van vergane glorie te zijn. In plaats daarvan is het klaar voor een comeback binnen oude én moderne composities. Wat ons betreft een goede ontwikkeling!
Wist je dat?
– The Rolling Stones, The Black Keys en zelfs Vampire Weekend allemaal gebruik maakten van het klavecimbel in hun muziek? Het snaarinstrument lijkt vaker te worden ingezet dan je denkt, getuige het aantal popliedjes met klavecimbelmuziek.
– De beroemdste klavecimbelbouwers in de Lage Landen leefden? De Antwerpse familie Ruckers was de allergrootste in de 16de en 17de eeuw.
– Het klavecimbel soms een duister tintje toe kan voegen, zoals het doet in de soundtracks van vele films? Denk bijvoorbeeld aan onder andere Tim Burton’s The Corps Bride en Roman Polanski’s Rosemary’s Baby. Perfect voor Halloween!
Luister naar Jean Rondeau via onze player of bestel zijn album Dynastie op vinyl!